Phương thức tổ chức của một bài thơ trữ tình
Mỗi bài thơ trữ tình đều có một trật tự nghiêm ngặt của các yếu tố. Trong hệ thống cấu trúc đó, nhà thơ có thể đặt tư tưởng, tình cảm, cảm xúc của mình vào một số yếu tố mà nhà thơ cảm thấy có giá trị nhất.
1. Nhan đề bài thơ.
Nhan đề là chủ đề của bài thơ. Nhan đề thường khái quát nội dung chính của bài thơ, giúp người đọc dễ nhớ và phân biệt bài thơ với các bài thơ khác. Nhan đề cũng thường ẩn chứa dụng ý nghệ thuật rất hay mà nhà thơ muốn gây ấn tượng cho người đọc khi tiếp cận tác phẩm.
Nhan đề truyền đạt ý chính của bài thơ, gợi cho người đọc hiểu được chủ đề chính của bài thơ, giúp người đọc dễ nhớ và phân biệt với các bài thơ khác. Đôi khi có những bài thơ không tên. Ở đây, tác giả muốn để người đọc, thông qua nội dung bài thơ, tự mình suy nghĩ, tưởng tượng. Tiêu đề của bài thơ chỉ nên được sử dụng như một hướng dẫn để hiểu đúng về bài thơ.
Ví dụ:
+ Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải)
+ Nói với em (Y Phương)
+ Bài ca con tàu (Chế Lan Viên)
+ Bài thơ về tiểu đội xe không kính (Phạm Tiến Duật)
Việc đọc kỹ và suy nghĩ về nhan đề có tác dụng định hướng khi hiểu nội dung tác phẩm. Hãy bắt đầu cảm nhận và thẩm thấu ý nghĩa của tác phẩm ngay từ tựa đề để người đọc dễ dàng nhận ra giá trị của nó.
2. Dòng thơ và câu thơ.
Dòng thơ là bộ phận quan trọng nhất trong tổ chức ngôn ngữ thơ. Ở thể thơ đồng âm tiết, số chữ trên mỗi dòng được quy định chặt chẽ. Ở thể thơ tự do không quy định như vậy mà thông thường mỗi dòng thơ không quá 12 chữ.
Trong thơ cổ điển, mỗi thể loại có quy định riêng về số tiếng trong một dòng thơ. Một dòng cũng là một câu thơ nếu nó thể hiện đầy đủ một ý tưởng. Trong thơ hiện đại, biên độ của dòng, của thơ tự do linh hoạt hơn. Đôi khi một số dòng mới tạo thành một câu thơ.
Như khổ thơ đầu Sự vội vàng, Tác giả tăng biên độ thơ ở 4 câu:
Tôi muốn mặt trời ngừng chiếu sáng
Để màu không phai;
Tôi muốn buộc gió
Để hương không bay.
(Vội vàng – Xuân Diệu)
Hay trong bài Đất nước của Nguyễn Đình Thi:
Đất nước của chúng tôi
Quốc gia của xác sống
Đêm thì thầm tiếng đất
Những vọng tưởng về ngày xưa.
(Đất Nước – Nguyễn Đình Thi)
Tương tự, Chế Lan Viên trong bài “Tiếng hát con tàu” trình tự của bài thơ cũng được mở rộng để thể hiện trọn vẹn những cảm xúc dồn nén của ông:
Tây Bắc? Tây Bắc có gì đặc sắc
Khi trái tim tôi trở thành những con tàu
Khi cả nước bốn phía hát vang
Tâm hồn ta là Tây Bắc chứ đâu!
(Tiếng hát con tàu – Chế Lan Viên)
Đôi khi một dòng thơ được ngắt thành hai câu:
Mặt, mặt lại
Về tám phương hỏi trời
Câu hỏi tuyệt vời. Không có câu trả lời
Cho đến hôm nay, khuôn mặt vẫn nhăn nheo.
(Các vị La Hán chùa Tây Phương)
Đoạn thơ là một dòng thơ diễn đạt trọn vẹn một ý. Thông thường, mỗi câu thơ là một dòng thơ. Tuy nhiên, có khi hai ba dòng thơ trở thành một câu thơ. Chẳng hạn như:
Ôi kháng chiến mười năm qua như lửa đốt
Ngàn năm sau vẫn đủ soi đường.
(Chế Lan Viên)
3. Đoạn thơ, khổ thơ.
Sự kết hợp các câu thơ thành nhóm thống nhất với nhau về vần, nhịp, cú pháp, ngữ điệu. Mỗi khổ thơ kết thúc bằng một khoảng dừng dài. Trong thơ ngắn, mỗi khổ thơ có thể là một khổ thơ, nhưng nhiều trường hợp nhiều khổ thơ có thể là một khổ thơ. Giống “Tràng Giang” (Hi có thể) có bốn khổ thơ, “Đây là thôn Vĩ Dạ.” (Hàn Mặc Tử) có ba khổ thơ.
Đoạn thơ là tập hợp của một số câu thơ để diễn đạt một ý tương đối đầy đủ, trọn vẹn. Việc chia thể thơ chủ yếu dựa vào ý chứ không phải theo vần, nhịp điệu, cú pháp như các khổ thơ. Việc phân chia theo ý thơ là một điều khó biết nên các nhà nghiên cứu có thể có những phần khác nhau trong từng bài thơ cụ thể. Đôi khi đoạn thơ được tác giả ngắt đoạn bằng cách giới thiệu văn bản (“bố Tiến” thuộc về Quang Dũngbáo giá”QUỐC GIA“ thuộc về Nguyễn Khoa Điềm…); Đôi khi bạn đọc phải tự phân ra theo nghĩa:
Ví dụ:
“Tiếng hát con tàu” ở Chế Lan Viên có thể chia thành ba khổ thơ tương ứng với các ý chính: đoạn 1 đất nước; khổ thơ 3 (bốn khổ thơ cuối) – khúc ca ra đi và niềm hân hoan hòa vào cuộc đời rộng lớn…
“nói cho tôi” của Y Phương có thể chia làm 2 phần theo cách chia của tác giả. Cũng có thể chia làm 3 phần theo sự vận động của ý thơ.
Việc chia khổ thơ nhằm làm rõ mạch cảm xúc và ý nghĩa của bài thơ.
4. Tứ thơ.
Tứ thơ là những ý lớn chứa đựng chất thơ trữ tình và được thể hiện một cách sáng tạo, gợi nhiều liên tưởng bất ngờ, độc đáo. Sáng tác là quá trình tìm kiếm một hình ảnh cho một ý tưởng. Bộ tứ phản ánh cách nhìn và cách cảm nhận riêng của tác giả. Nói cách khác, thơ tứ tuyệt là thơ có sự tìm tòi, sáng tạo trong cách thể hiện tư tưởng của cả bài thơ một cách mới lạ, hấp dẫn. Tứ thơ thể hiện đậm nét cách nhìn, cách cảm, cách nghĩ… của nhà thơ.
Bộ tứ trở thành hình tượng của toàn bài thơ:
Ví dụ:
+ Hình ảnh trời rộng sông dài trong bài thơ Tràng giang thuộc về Này, nó có thể được thực hiện
+ Hình ảnh núi Đôi trong bài thơ hai ngọn núi thuộc về Ngô Cao.
+ Hình ảnh bếp lửa trong bài thơ bếp lửa thuộc về bằng cấp việt nam
Có bốn câu thơ nảy sinh từ một cảm xúc, một ấn tượng chung và thấm đẫm những hình ảnh nhỏ của bài thơ:
+ Hình ảnh đất nước gian khổ, đau thương nhưng vĩ đại được thể hiện qua đoạn thơ “Quốc gia” thuộc về nguyễn đình thi
+ Hình ảnh đất nước là của nhân dân, do nhân dân sáng tạo, gìn giữ và truyền lại trong đoạn trích QUỐC GIA thuộc về Nguyễn Khoa Điềm.
+ Hình ảnh nghĩa tình, thủy chung của con người trong bài thơ miền Bắc Việt Nam thuộc về Trong Hữu.
Bài thơ là một tác phẩm hoàn chỉnh, có kết cấu bên trong, là sự tổng hòa của tên bài thơ, dòng, câu, khổ thơ, câu thơ, tứ tuyệt. Mỗi bài thơ có độ dài ngắn khác nhau và tất nhiên giá trị của mỗi bài thơ phụ thuộc vào nội dung tư tưởng và hình thức nghệ thuật chứ không phải ở độ dài.
Kết cấu thẩm mỹ của tác phẩm văn học
